Bağımlılıkta Önleme_{Kavramlar, Stratejiler, Uygulamalar}

TANITIM YAZISI
Bağımlılık, tedavisi olan bir hastalık. Ancak tedavisi güç olan bir hastalık. Multidisipliner yaklaşım
gerektiren, iniş ve çıkışları çok fazla olan bir süreç. Bağımlılık tedavisi yoğun ve aktif çaba, sabır,
kabullenme gerektiren bir alan.
Tedavinin ve iyileşmenin bu kadar emek gerektirdiği bir alanda, önleme çalışmaları büyük önem
kazanıyor. Önleme de gözüktüğü kadar kolay değil. Ama neresinden bakarsak bakalım, önleme
tedaviden daha kolay ve ekonomik bir yöntem.
Genelde önleme çalışmaları çok hafife alınır ülkemizde. Herkesin önleme konusunda söyleyecek bir
sözü ve fikri vardır. Bu fikirler çok çeşitli ve kişiye göre çok değerlidir. Ancak önleme bilimsel bir
çalışmadır.
Bağımlılıkta önleme çalışmalarının temeli çok eskilere dayanır. Yanlışların yanlış olduğu, yıllar sonra
öğrenilmiştir. Halen ülkemizde yapılan yanlışlar, zamanında başka ülkelerde de yapılmıştır.
İnsanlar, yanlışlardan öğrenir. Ancak başkalarının yanlışlarını tekrarlamamak gerekir. Bu nedenle
başka ülkelerin geçmişte yaşadığı yanlışlar, belki bizim için bir avantajdır. Bu avantajlardanyararlanmak gerekir. Başkalarının yanlışlarından öğrenebilir ve daha kestirme yollar kullanabiliriz.
Yanlışlar, “ben yaptım oldu” veya “benim fikrim harika!” düşüncelerinden
kaynaklanıyor. Halbuki hedef bilimsel çalışma olmalıdır.
Bilimsel çalışmalar bize gerçek doğruyu gösterecektir.
Önleme alanında artık çok sayıda bilimsel çalışma var. Neyin
etkin, neyin “boş” olduğunu bize gösterecek kadar araştırma ve
deneyim var. Bunlara güvenmek ve el feneri olarak kullanmak
durumundayız.

İÇİNDEKİLER
Bağımlılıkta Önleme Nedir?
Arz Azaltma
Yasal Düzenlemeler ve Yasaklamalar
Önlemenin Türleri: Arz ve Talep Azaltma Sınıflandırması
Denetim ve Yaptırım Uygulamaları
Vergilendirme ve Fiyat Politikaları
Pazarlama ve Reklamlara Sınırlama
Fiziksel Erişimi Azaltma
Talep Azaltma
Yüksek Risk Gruplarına Özel Programlar
Arz ve Talep Azaltmanın Entegrasyonu:
Bütüncül Yaklaşım
Önlemenin Aşamaları
Institute of Medicine (IOM) Sistemine Göre
Önlemenin Aşamaları
1. Evrensel Önleme (Universal Prevention)
2. Seçici Önleme (Selective Prevention)
3. Belirtisel Önleme (Indicated Prevention)
Halk Sağlığı Modeline Göre Önlemenin Aşamaları
Birincil Önleme
İkincil Önleme
Üçüncül Önleme
Her İki Modelin Karşılaştırılması
Neden Önleme
Bağımlılıkta Riskler ve Koruyucu Faktörler
Bağımlılık İçin Genel Risk Faktörleri
Bireysel/Akran Düzeyinde
Aile Düzeyinde
Okul düzeyinde
Toplumsal Düzeyde
Maddeye Özel Risk Faktörleri
Alkol Kullanımı İçin Risk Faktörleri
Uyuşturucu Kullanımına Özel Risk Faktörleri
Oyun Oynama Bağımlılığına İlişkin Risk Faktörleri
Sosyal Medya Bağımlılığında Risk Faktörleri
Kumar Oynama Davranışı İçin Risk Faktörleri
Bağımlılıkta Koruyucu Faktörler
Bireysel Koruyucu Faktörler
Aile, Okul ve Toplum Düzeyinde Koruyucu Faktörler
Yaşam Dönemleri ve Bağımlılık Riski
Yaş Dönemlerine Göre Bağımlılık Riski
Geçiş Dönemleri ve Bağımlılık Riski
Bağımlılık Ne Zaman Başlar ve Nasıl Devam Eder?

Bağımlılık türlerine göre başlama yaşı
Tütün Kullanımı
Alkol Kullanımı
Esrar ve Diğer Maddeler
Kumar Bağımlılığı
İnternet Bağımlılığı
Dijital Oyun Bağımlılığı
Madde Kullanımı Nasıl İlerler?
Ergenlikten Yetişkinliğe Madde Kullanımı
Ergenlerin ne kadarı yetişkinlikte madde kullanmaya
devam ediyor
Bağımlılık Davranışının Devam Etmesine
Neden Olan Etkenler
İleri Yaşlardaki Madde Kullanımını
Öngörebilecek İşaretler
Aile İçinde
Aile Dışında
Bağımlılığın Önlenmesinde Temel İlkeler
Koruyucu Faktörler Güçlendirilmeli,
Risk Faktörleri Azaltılmalıdır
Tüm Bağımlılık Türlerine Yönelik Olmalıdır
Toplumsal İhtiyaçlara Uygun Olmalıdır
Aile Bağları ve Ebeveynlik Becerilerine Yönelik Olmalıdır
Erken Yaşlarda Başlanmalıdır
Her Yaşa Uygun Programlar Hazırlanmalıdır
Önleme Programları Uzun Süreli Olmalıdır
Farklı Önleme Odaklarını İçermelidir
Farklı Kurum ve Ortamlara Yönelik Olmalıdır
Önlemenin Temel Bileşenleri Net Olmalıdır
Okul Temelli Programlar, Tüm Okul Bileşenlerini İçermelidir
Eğitimler İnteraktif ve Etkileşimli Olmalıdır
Programlar Bilimsel Temele Dayanmalıdır
Akran Eğitimlerinin Etkili Olduğu Unutulmamalıdır
Kültüre Uygun Mesajlar Seçilmelidir
Gönüllülerin Katılımı Sağlanmalıdır
Özendirmeden Kaçınmak Gerekir
Önleme Yöntemleri
Farkındalık Seminerleri ve Bilgilendirme
Beceri Kazandırma Eğitimleri
Alternatifler Yaratmak
Kampanyalar Düzenlemek
Grup Çalışmaları
Çevrimiçi Eğitimler
Önleme Araştırmalarının Düzenlenmesi
Yasal Düzenlemeler
Savunuculuk Çalışmaları
Bilimsel Aktiviteler ile Gençlere Ulaşmak
Okul Temelli Önleme
Okul Temelli Önleme Stratejileri
Yaşam Becerileri Eğitimi
Uzmanlar Tarafından Öğrencilere Verilen Eğitimler
Rehber Öğretmenlerin Yürüteceği Eğitimler
Bağımsız Çevrimiçi Eğitimler
Farklı Alanlarda Çalışan Öğretmenlerin
Uygulayacağı Eğitimler

Okul Çalışanlarının Eğitimi
Rehber Öğretmenlere Yönelik Kısa Müdahale Eğitimi
Ebeveynlerin Eğitimi
Okul İkliminin (Ortamının) Önlemeye
Uygun Hale Getirilmesi
Eğlenceli Aktiviteler
Genel Sağlık Davranışları Eğitimi
Okul Temelli Müdahalelerde Dikkat Edilmesi Gerekenler
Okullarda Sigara, Alkol ve Uyuşturucu Kullanımına Yönelik
Disiplin Uygulamaları
Aile Temelli Önleme
Aile Temelli Önleme Stratejileri
Bağımlılık Konusunda Farkındalığın Artırılması
Bağımlılık Hakkında Genel Bilgi Verilmesi
Aile İçi Bağların Güçlendirilmesi
Sorumluluk Verme Becerilerinin Kazandırılması
Kural Koyma Becerilerinin Kazandırılması
Çatışma Çözme Becerilerinin Kazandırılması
Bağımlılık Durumunda Uygun Davranışların Sergilenmesi
Ailenin Bir Önemli Görevi, Yetişkinliğe Kadar
Çocuğunu İzlemektir
Örnek Olma
Ergenlik Dönemi Hakkında Bilgilendirme
Aile Temelli Önlemede Yöntemler
Farkındalık Seminerleri
Aile Grup Çalışmaları
Ebeveyn Akran Uygulamaları
Aile Önleme Çalışmalarında Temel İlkeler
Ebeveynlerin Önlemeye İlişkin Tutumları Önemlidir
Ebeveyn Eğitimi İçin Öneriler
xii İçindekiler
Toplum Temelli Önleme
Toplum Temelli Önlemenin Bileşenleri
Toplumsal Temelli Müdahale Yürütmek
Üniversite Temelli Önleme
Üniversite Temelli Önleme Çalışmalarının Bileşenleri
Farkındalık ve Eğitim Programları
Psikolojik Danışmanlık ve Ruhsal Destek
Bağımlık Dışı Alternatifler
Çevresel Stratejiler ve Politika Geliştirme
Tarama, İzleme ve Erken Müdahale
Akran Temelli Programlar ve Mentörler
Zarar Azaltma Programları
Değerlendirme ve Sürdürülebilirlik
Örnek Uygulamalar
İşyeri Temelli Önleme
Neden İşyeri Temelli Önleme Gereklidir?
Erken Tanı ve Müdahaleyi Sağlar
Verimlilik Kaybını Önler
İşyeri Kazalarını ve Güvenlik Risklerini Azaltır
Damgalamayı Azaltır, Yardım Arama Davranışını Artırır
Ruh Sağlığını Destekler, Stresle Baş Etmeyi Öğretir
Kurumsal Maliyetleri Azaltır
İşyeri Temelli Önlemenin Bileşenleri
Politika ve Yasal Çerçeve Oluşturmak

Farkındalık ve Eğitim Programları Uygulamak
Tarama ve Erken Müdahale Programları Uygulamak
Çalışan Destek Programı Uygulamak
Sağlık Geliştirme ve Stresle Baş Etme Programları
Yöneticiler ve İK Özel Eğitimler Verilmelidir
İzleme, Değerlendirme ve Sürdürülebilirlik
Kaynaklar
Okul Dışı Çocuklara
Yönelik Önleme
Hedef Grup Belirlenmeli ve risk Değerlendirmesi Yapılmalıdır
Yaş ve Gelişim Düzeyine Uygun Psikoeğitim Verilmelidir
Güven temelli İlişki Kurulmalı ve
Rol Model Desteği Verilmelidir
Yaşam Becerileri Kazandırılmalı ve Alternatif
Doyum Alanları Sağlanmalıdır
Toplum Temelli Güvenli Alanlar Oluşturulmalıdır
Aile ve Ebeveyn Katılımı Sağlanmalıdır
Takip, Yönlendirme ve Sürdürülebilirlik
Yaş Dönemlerine Göre Önlemede Yapılabilecekler
Okul öncesi dönemde yapılabilecek önleme çalışmaları
Güvenli ve Sevgi Dolu Bir Aile Ortamı Kurulmalıdır
Duygusal ve Sosyal Beceriler Geliştirilmelidir
Ekran ve Dijital Cihaz Kullanımı Sınırlandırılmalıdır
Model Olmanın (Rol Model Davranışlar) Bu Dönemde
Çok Önemli Olduğu Hatırlanmalıdır
Rutinler ve Güvenli Alışkanlıklar Oluşturulmalıdır
Anaokulu ve Kreş Ortamlarında Psikososyal Eğitimler
Düzenlenmelidir
Aile Eğitimi ve Danışmanlığına Önem Verilmelidir
Erken Okul Döneminde Yapılabilecek Önleme Çalışmaları
Bilişsel Gelişim Düzeyine Uygun İçerikler Hazırlanmalıdır
Koruyucu Yaşam Becerileri Kazandırılmalıdır
Pozitif Rol Modellerle Etkileşim Sağlanmalıdır
Okul Temelli Programlar Uygulanmalıdır
Ebeveynlerin Önlemeye Katılımı Sağlanmalıdır
Doğrudan Maddeye Odaklanmak Yerine Genel Riskleri
Azaltmak Hedeflenmelidir
Kültürel ve Sosyal Bağlama Uygun İçerikler Kullanılmalıdır
Neler Yapılabilir?
Ergenlik döneminde yapılabilecek önleme çalışmaları
Sadece Bilgi Vermek Yetmez, Davranışsal Beceriler
Kazandırılmalıdır
Akran Etkisiyle Baş Etme Becerisi Kazandırılmalıdır
Güncel ve Genç Dostu İçerik Kullanılmalıdır
Duygusal Farkındalık ve Öz Şefkat Çalışmaları
Okul Temelli Programlar Sürdürülebilir Olmalıdır
Ebeveynin Katılımı Sağlanmalıdır
İzleme ve Değerlendirme Yapılmalıdır
Neler Yapılabilir
Bağımlılık Türüne Özel Önleme Yöntemleri
Alkol bağımlılığını önlemeye yönelik özel yöntemler
Evrensel Önleme: Toplumsal Farkındalık ve
Eğitim Programları
Seçici Önleme: Risk Altındaki Gruplara
Yönelik Müdahaleler

Belirtisel Önleme: Erken Müdahale ve
Tarama Uygulamaları
Politika Geliştirme ve Yasal Düzenlemeler
Toplumsal ve Psikososyal Koruyucu Faktörlerin
Güçlendirilmesi
Uyuşturucu kullanımını önlemeye yönelik özel yöntemler
Maddeye Yönelik Tutumlar Değiştirilmelidir
Madde Kullanımının Biyolojik ve Psikolojik Etkileri
Öğretilmelidir
Akran Eğitimleri Yapılmalıdır
Oyunlaştırılmış Karar Verme ve Rol Oynama
Yöntemleri Kullanılabilir
Eleştirel Medya Okuryazarlığı Kazandırılmalıdır
Uyuşturucu Türlerine Özgü Bilgilendirme
İnternet Bağımlılığının Önlenmesine Yönelik Özel Yöntemler
Eğitim Temelli Müdahaleler
Aile Temelli Müdahaleler
Toplumsal ve Politik Müdahaleler
Bireysel ve Klinik Müdahale Öncesi Stratejiler
Sosyal Medya Bağımlılığının Önlenmesine Yönelik
Özel Yöntemler
Dijital Farkındalık ve Eğitim Programları
Zaman Yönetimi ve Alternatif Etkinliklerin Teşviki
Aile ve Ebeveyn Desteği
Psikolojik Dayanıklılığı Güçlendirme
Politik ve Teknolojik Düzenlemeler
Kumar Bağımlılığını Önlemeye Yönelik Özel Yöntemler
Evrensel Önleme: Farkındalık ve Eğitim Programları
Seçici Önleme: Risk Altındaki Gruplara
Yönelik Müdahaleler
Belirtisel Önleme: Erken Müdahale Programları
Politik ve Düzenlemeye Dayalı Önlemler
Toplumsal Dayanıklılığı Artırmak
E-Sigara (Vape) Kullanımını Önlemeye Yönelik
Özel Yöntemler
Okul Temelli Eğitim ve Farkındalık Programları
Medya ve Sosyal Medya Kampanyaları
Ebeveyn ve Aile Katılımı
Yasal ve Politik Önlemler
Toplum Temelli Müdahaleler ve Katılım
Önlemede Etkisiz Yaklaşımları Bilmek
Korku Uyandırma – Korkutucu Görseller ve Gözdağı Verici
Taktikler
Tek Seferlik Toplantılar ve Etkinlikler
İyileşme Sürecindeki Kişilerin Kişisel Tanıklıkları
Sahte Araba Kazaları
Abartılı Sosyal Normları Pekiştirmek
Gerçeklik İllüzyonu Etkisi: Mitleri Çürütmek
Bilgiye Dayalı Müdahaleler
Gençleri Uyuşturucu Kullanıcısı ya da Satıcısı Rolüne Koşullayan
Rol Oyunları
Toplumun Kabul Etmeyeceği veya Uygulanamayacak Düzenlemeler
Yapmak
Ahlaki Çağrılar (Moralistic appeals)
Risk Altındaki Gençleri Gruplamak

Etkili Önleme Programlarının Temel Bileşenleri
Yapı (Structure)
İçerik (Content)
Uygulama (Delivery)
Stratejik Önleme Çerçevesinin Oluşturulması
1. İhtiyaç Değerlendirmesi (Assessment)
2. Kapasite Geliştirme (Capacity)
3. Planlama (Planning)
4. Uygulama (Implementation)
5. Değerlendirme (Evaluation)
Toplumun Önleme İçin Hazırlık
Düzeyini Değerlendirmek
Aşama 1: Toplumun Hoşgörüsü (Community Tolerance)
Aşama 2: İnkâr (Denial)
Aşama 3: Belirsiz Farkındalık (Vague Awareness)
Aşama 4: Ön Planlama (Pre-planning)
Aşama 5: Hazırlık (Preparation)
Aşama 6: Başlatma (Initiation)
Aşama 7: Kurumsallaşma (Institutionalization)
Aşama 8: Doğrulama / Genişleme (Confirmation/Expansion)
Aşama 9: Profesyonelleşme (Professionalization)
Önleme Çalışmalarına Katılacak
Kişi Sayısının Belirlenmesi
Geçiş Maddesi Kavramına Bir Bakış
Destekleyen Görüşler
Eleştiren Görüşler
Bir Önleme Yöntemi Olarak Kısa Müdahale
İkincil Önleme ile Kısa Müdahale İlişkisi
Kısa Müdahale Neden Etkilidir?
Bağımlı Ebeveynlerin Çocukları: Önlemenin
Özel Bir Alanı
Önleme Etkinlik Araştırmalarında
Dikkat Edilmesi Gerekenler
1. Araştırma Tasarımı Kontrollü ve Karşılaştırmalı Olmalıdır
2. Uzunlamasına İzleme Yapılmalıdır
3. Uygulamaya Sadakat İzlenmelidir
4. Hedef Grup Doğru Tanımlanmalıdır
5. Yeterli ve Temsili Örneklem Büyüklüğü Alınmalıdır
6. Bilimsel Geçerliliği ve Güvenilirliği Kanıtlanmış
Ölçekler Kullanılmalıdır
7. Çok Boyutlu Ölçüm Yapılmalıdır
8. Ön-Test ve Son-Test Karşılaştırmaları Yapılmalıdır
9. Etki Büyüklüğü Gösterilmelidir
10. Etik Hususlar
11. Bağlamsal Uyum ve Kültürel Uygunluğa
Dikkat Edilmelidir
12. Gerekiyorsa Nitel Veri ile Derinlemesine
İnceleme Yapılmalıdır
13. Yaygınlaştırılabilirlik ve Sürdürülebilirlik Göstergeleri
Değerlendirilmelidir
Önleme Çalışmaları Bağımlılığın
Artmasına Yol Açar Mı
Araştırma Bulguları
Önleme Programlarının Maliyet-Fayda Oranı
Neden Önleme Çalışmalarında Maliyet Daha Düşüktür?

Dünyadan Bağımlılık Önleme Çalışması Örnekleri
1. Life Skills Training (LST) – ABD
2. Unplugged (EU-DAP) – Avrupa
3. Good Behavior Game (GBG) – ABD
4. Strengthening Families Program (SFP) – ABD
5. Project Alert – ABD
6. Positive Action – ABD
7. Project Towards No Drug Abuse
(Project TND) – ABD
8. Lions Quest – Skills for Adolescence
9. Keepin’ it REAL – ABD
10. Reconnecting Youth (RY)
11. All Stars Program
12. FAST (Families and Schools Together)
13. Prosper (Promoting School-Community-University
Partnerships to Enhance Resilience)
14. Cadca’s “Strategic Prevention Framework”
15. Triple P – Positive Parenting Program
16. Project Northland
17. Too Good For Drugs (TGFD)
Bağımlılık Akademisi Önleme Çalışması Örnekleri
Okul Temelli Bağımlılık Önleme Programı: Hayat Parkı
Ortaokullara yönelik önleme programı
Lise düzeyine yönelik önleme programları (Hayat Atölyesi)
Öğrenci semineri
Ebeveyn semineri
Öğretmen uygulaması (Hayat Bilgisi)
Çevrimiçi kurslar
Bağımlılıklara Okulda Müdahale Eğitimi (BOMP)
Üniversitelere Yönelik Önleme Programı
Toplum Temelli Bağımlılık Önleme Programları
(Hayat Okulu)
Farkındalık seminerleri
Toplum Temsilcileri Programı (TOTEM)
Mahalle Anneleri Programı (MANNE)
İş Yeri Temelli Önleme Programları (Hayat Plaza)
Önleme Danışmanlığı
Aile Grup Uygulamaları